TRÒ CHUYỆN TRÊN BÁO TIỀN PHONG TẾT NHÂM THÌN

NTT – Ngày đầu năm mới, ghé quầy báo Tết, thấy Tiền Phong đăng bài tôi trả lời phỏng vấn phóng viên Nguyễn Mạnh Hà, mua một tờ 39.000 đ. (vì chắc chi mình đã có báo biếu!). Về đọc thấy bài trên báo ngắn hơn. Thì ra cũng vì trang báo hẹp nên BBT phải cắt đi một ít. Thôi thì cứ đăng lên “báo nhà” đây cho đầy đủ…

NGUYỄN TRỌNG TẠO ĐA TÀI, ĐA MANG, ĐA HỆ LỤY

TP. Thơ và Trường ca của Nguyễn Trọng Tạo in năm 2011 dày hơn 550 trang đánh dấu nửa thế kỷ chung tình với thơ. Không có nghĩa anh không “léng phéng” với nhạc, với họa và cho ra những đứa con tử tế. Như anh nói, anh tâm đắc với nhận xét của Octavio Paz “Con người không có thơ thì chỉ là cái máy bằng xương thịt. Thế giới không có thơ thì chỉ là cái nhà hoang”. Vì thơ – có khi anh phải “đi đày”, có khi lại được ngồi “cùng chiếu” với thi hào được giải Nobel.

Nguyễn Trọng Tạo và nhà thơ Mỹ Paull Hoover tại San Franxico năm 2008 - Ảnh Nguyễn Đỗ

1. Là nhà thơ, nhạc sĩ lại còn vẽ tới 500 bìa sách. Anh bén duyên với từng loại hình nghệ thuật như thế nào? Và đầu tư tâm sức đến đâu cho mỗi loại?

NGUYỄN TRỌNG TẠO – Đã gọi là duyên thì nó là tự nhiên, “nhân duyên là chuyện của Giời”. Tôi làm bài thơ đầu tiên từ năm 14 tuổi, thơ lục bát, giọng thơ già như người lớn (Bạn ơi trăng quá ngây thơ/ Còn tôi cằn cỗi, già nua thế này/ Bao giờ tôi hóa làn mây/ Hẳn tôi muôn thuở sum vầy cùng trăng…). Năm 16 tuổi đã vẽ “tranh bờ Hồ” cùng bạn đi bán tận chợ Vinh, chợ Giát nên mới có câu thơ ghi lại chuyện này “Những bức tranh sơn thủy đầu tiên/ đã chiêu đãi chúng tôi quýt cam và bánh mì/ Đêm no nê nhìn phố xá trăm màu/ tối tìm chỗ ngủ lang thang nhớ mẹ”. Khi 18 tuổi cũng viết được một bài hát cho đội văn nghệ xã tham gia hội diễn huyện, bài “Sóng sông Bùng” có câu mở đầu “Sóng sông Bùng gầm vang bao thế kỷ/ Lửa Ba Mươi Xô-viết vẫn còn đây”. Cũng năm đó, tự làm một chiếc đàn violon, và từng chơi cây đàn này trong buổi chào cờ của trường cấp 3 Diễn Châu 2 thời Mỹ ném bom miền Bắc. Trước khi vào lính, bắt đầu ghi nhật ký bằng thơ vào sổ tay, được nhà thơ Trần Hữu Thung mời tiếp nhà thơ Phùng Quán một đêm trắng ở quê, uống rượu và đọc thơ. Được 2 nhà thơ khuyến khích làm thơ, và chép cho anh Trần Hữu Thung ba bốn bài, anh ấy đưa vào một cuộc thi ở tỉnh và được giải thưởng. Tôi nhớ hồi còn tân binh ở miền núi Thanh Hóa, phải đi bộ 10 cây số tới bưu điện Chuồng mới nhận được mấy chục đồng giải thưởng… Nói chung là nó cứ “tự nhiên” như thế.

2. Nghe nói hồi bé anh được chọn vào đội tuyển Toán lẫn Văn, rồi được chỉ định đi thi Văn. Anh có thấy hạn chế gì khi được trời phú cho quá nhiều khả năng nên không biết chọn cái nào để thi triển như vậy?

“Có sự tương đồng giữa thơ Nguyễn Trọng Tạo với thơ của Pablo Neruda. Rất nhiều bài thơ tràn đầy nhạc điệu tình yêu – điều này làm chúng rất ám ảnh. Đối với cả Nguyễn Trọng Tạo và Neruda, bài hát tình yêu được sức mạnh thiên nhiên giải thoát khỏi những đè nén nhân tạo. Trong thơ của cả hai người, ta có cảm giác rằng tình yêu có cuộc sống riêng của nó, không bị ràng buộc bởi người yêu và người được yêu.” (Mary E. Croy – Nhà thơ Mỹ.)

NGUYỄN TRỌNG TẠO – Đúng vậy, tôi đã đi dự thi học sinh giỏi Văn miền Bắc. Cũng thi đậu vào trường chuyên toán của tỉnh nhưng lại không nhập học vì xã “găm” giấy gọi quá ngày. Nhưng chả sao cả, tôi vẫn học tốt ở trường, và sáng tác một cách tự nhiên theo năng khiếu của mình. Đã làm theo năng khiếu thì chả có gì gọi là “hạn chế” cả. Thích gì làm nấy. Nhưng khi có nhiều bài thơ được in báo, phát trên đài thì tôi tự bảo mình coi thơ như nghiệp.

3. Anh có ít nhất 2 bài hát rất nổi tiếng (Làng quan họ quê tôi và Khúc hát sông quê). Điều mà những người chỉ làm nhạc sĩ cũng rất thèm muốn. Uẩn khúc gì khiến anh không trở thành một nhạc sĩ chuyên nghiệp hơn, có nhiều bài nổi tiếng hơn?

NGUYỄN TRỌNG TẠO – Trước khi viết ca khúc Làng quan họ quê tôi (1978), tôi đã có mấy chục bài hát cho đội Tuyên truyền Văn hóa trung đoàn, sư đoàn mà tôi làm đội trưởng. Một số bài được giải thưởng, được phát sóng trong chương trình ca nhạc đài TNVN. Có người khuyên tôi nên thi vào học trường nhạc, nhưng tôi nghĩ muốn thành nhạc sĩ “tử tế” thì phải học nhạc viện nước ngoài (!). Một ý nghĩ là lạ thế. Còn chỉ làm một nhạc sĩ viết ca khúc thì tôi nghĩ là kiến thức âm nhạc mà tôi đã được thụ hưởng từ thầy Ngô Trí Thậm và mấy lớp sáng tác của quân đội cũng vừa đủ rồi. Vì thế, tôi đã chọn vào học trường viết văn Nguyễn Du khóa đầu tiên.

4. Anh thấy mình nổi tiếng là nhà thơ hơn hay là nhạc sĩ? Người hâm mộ bày tỏ tình cảm với anh bằng những cách nào?

NGUYỄN TRỌNG TẠO – Nếu được nghe một người đọc thuộc bài thơ của tôi và một người hát bài hát của tôi thì cảm giác mà tôi thích nhất là nghe người đọc thơ. Thuộc một bài thơ khó hơn thuộc một bài hát. Bài hát người ta thích, nghe mãi rồi cũng thuộc, nhưng thích bài thơ thì phải tự mình nhập tâm. Chỉ cần có một bài hát hay thì công chúng của nó vô cùng rộng lớn, là đủ nổi tiếng rồi. Còn thơ thì đi bằng con đường lặng lẽ vào trái tim công chúng. Tôi rất thú vị khi được xem những cuốn sổ tay sinh viên chép thơ mình hay nghe một người nào đó đọc lại bài thơ mà mình đã quên. Còn bài hát của tôi thì nhiều người hát qua điện thoại cho tôi nghe, nhưng nghe nhiều quá lại có cảm giác mệt vì có người hát như thế lúc họ đang say rượu hoặc vào lúc tôi đang ngủ.

5. Trong thời đại nghe nhìn, thơ có vẻ bị lép vế? Nếu cho anh chọn lại, anh sẽ làm… nhạc sĩ hẳn chứ?

NGUYỄN TRỌNG TẠO – Nếu nhìn vào lượng sách thơ được xuất bản và công bố trên Internet, trên báo giấy thì chưa bao giờ thơ lại nhiều như bây giờ. Nghĩa là người làm thơ và người đọc thơ gia tăng khủng khiếp. Với tôi thì thơ vẫn là thế mạnh. Dù thời nào thì thơ vẫn lặng lẽ đi con đường của nó, và khi đã chinh phục được lòng người thì nó có một sức “công phá” ghê gớm. Trong lịch sử, nhiều nhà thơ bị hàm oan triều đình, vì triều đình sợ thơ hơn sợ nhạc. Ngay trong bảng xếp hạng các vị thần, thì thần thi ca vẫn được xếp đầu bảng về nghệ thuật. Vì thế, thơ không dễ như nhiều người lầm tưởng. Không dễ có nhiều bài thơ thật hay và cũng không dễ tiếp cận bản chất thực sự của nó khi chính nó luôn có những biến động phức tạp về ngôn ngữ nghệ thuật… Đến tuổi tôi thì chả còn gì để lựa chọn nữa, bởi tôi đã chọn thơ từ rất sớm. Nhưng nếu bắt buộc phải lựa chọn lại thì tôi thích câu thơ của Becton Brech “Nếu phải đi trở lại/ Tôi lại đi đường này”.

6. Anh từng gặp những rầy rà gì khi viết những bài thơ “đi trước thời đại” như Tản mạn thời tôi sống?

NGUYỄN TRỌNG TẠO – Làm lính trinh sát hay lính xung kích thì dễ hi sinh. Đã làm lính, ai cũng biết điều đó. Những nhà thơ đi trước thời đại cũng vậy thôi, họ nhìn thấy những gì người thường chưa thấy, hoặc thấy mà không nói ra được, hoặc thấy mà không dám nói ra. Nhưng đã là nhà thơ thực sự thì anh phải hướng tới sự thật dù vinh quang hay đau buồn của chính anh và của cả thời đại mình đang sống. Tôi là một kẻ “đau buồn lạc quan” nên tôi không sợ khi nói ra sự thật bằng thơ. Vì thế mà cũng gặp không ít rầy rà vì nó. Nhiều lúc bị “thiến” trên bàn biên tập. Nhiều khi bị “soi” dưới mắt kính của lãnh đạo. Ví dụ như “Tản mạn thời tôi sống” bị cấp trên nhận xét “không có lợi cho ta, dễ bị địch lợi dụng” lúc nó mới được in ra, dù có nhiều người thích và thuộc bài thơ này. Và vì thế tôi phải rời Hà Nội 15 năm, như tôi vẫn hay tự đùa mình là “nàng Kiều lưu lạc”.

7. Có khi do anh là bộ đội lâu năm nên… không ai dám làm gì anh? Thật khó hình dung nhà thơ, nhạc sĩ Nguyễn Trọng Tạo lúc cầm súng như thế nào?!

NGUYỄN TRỌNG TẠO – Vâng, tôi có thời gian làm lính 20 năm (1969-1988), trải qua chiến tranh chống Mỹ cứu nước khốc liệt. Sau 1975, đi cùng bộ đội tình nguyện đến tận bản Son (Lào) thâm nhập thực tế trong cuộc chiến đấu tiễu phỉ giúp bạn, mấy lần hút chết. Tháng 2.1979 đến tận vùng chiến sự biên giới Cao Bằng cùng bộ đội trong những ngày ác liệt nhất và viết nhiều bài về cuộc chiến đấu này, trong đó có bài thơ “Tản mạn thời tôi sống” in trên báo Văn Nghệ (9/1981). Sauk hi đọc bài thơ này, bạn tôi bên bộ Công an là Nguyễn Đăng An bảo tôi đừng ra khỏi quân đội, vì ra là dễ bị “đánh” đấy (?). Nhưng quân đội cũng không để tôi ở lại Hà Nội được. Khi gặp riêng tôi để “đả thông” chuyện này, nhà thơ Chính Hữu (lúc ấy là Cục trưởng tuyên huấn quân đội) bảo, có người còn nói rằng, nếu để Tạo ở Tổng cục (chính trị) hắn lại viết thêm một “tản mạn” nữa thì sao. Mãi đến thời “đổi mới”, bài thơ “Tản mạn thời tôi sống” được in lại, được đánh giá là “đổi mới trước đổi mới” thì anh Chính Hữu mới thở phào, bảo tôi, “giờ đã khác rồi Tạo ạ”. Và tôi thấy cũng chả sao, vì tôi là một người lính, tôi chấp hành mệnh lệnh cấp trên dù có phải hi sinh. Người lính thời tôi là thế, là đi bất cứ nơi đâu khi Tổ quốc (quân đội) cần!

8. So với các nhà thơ cùng thế hệ, có vẻ anh viết trực diện về “libido” hơi nhiều?

NGUYỄN TRỌNG TẠO – Tình dục là vấn đề quan trọng của con người. Văn chương không thời nào thoát khỏi được nó. Có lần tôi đã nghĩ, nếu “Tây du ký” mà bỏ nhân vật Trư Bát Giới thì sẽ mất đi phân nửa sự hấp dẫn và giá trị của cuốn sách. Thơ tôi cũng quan tâm nhiều đề tài tình yêu, nên trực diện về libido là hợp lý. Nhưng tôi có cách của tôi, không bao giờ sỗ sàng về chuyện này, mà chủ yếu là hướng vào cảm giác và triết lý. Ví dụ tôi viết về Biển Hồ ở Tây Nguyên được hình thành sau địa chấn núi lửa, khiến người ta liên hệ đến thơ libido, “Anh nín thở đến tột cùng máu ứa/ Cột lửa phun nham thạch phì nhiêu/ Rồi chết lặng trong vỗ về mơn trớn/ Mười ngón dài thon của gió chiều”.

9. Anh cảm giác thế nào khi được so sánh với Pablo Neruda (ngoài nét tương đồng trong thơ ra thì ông ấy còn được giải Nobel và ứng cử tổng thống)?

NGUYỄN TRỌNG TẠO – “Mọi so sánh đều khập khiễng”. Người xưa nói vậy và giờ tôi cũng nghĩ vậy. Đọc bài viết của nữ nhà thơ Mỹ E. Croy về tập thơ song ngữ Việt – Anh của tôi, khi thấy chị ấy liên hệ thơ tôi với thơ Pablo Neruda (và mấy nhà thơ nổi tiếng khác ở nước ngoài), tôi thấy đó là cách cảm nhận của chị ấy. Chị ấy có cái nhìn của một nhà thơ và một nhà nghiên cứu văn học từ nước ngoài, và chị ấy thấy như thế. Chúng ta thường bị tâm lý nhược tiểu chi phối nên hay ngại/sợ những so sánh như vậy. Thực ra nền thơ Việt rất độc đáo bởi tư duy ngôn ngữ và tư tưởng Đông phương của nó. Tôi cũng có dịp gặp gỡ mấy nhà thơ nổi tiếng của Mỹ, Ba Lan, Trung Quốc… dù trò chuyện qua phiên dịch nhưng vô cùng thoải mái. Lúc ấy chỉ thấy nhà thơ đang tâm đắc với nhà thơ mà thôi. Tôi nghĩ điều đó là bình thường. Và chúng ta cũng nên tự tin hơn trong cuộc hòa nhập cùng thế giới văn chương hiện đại ngày nay, một thế giới mở vô cùng bình đẳng và thú vị.

16.11.2011

NGUYỄN MẠNH HÀ thực hiện